Սերունդների տրանսգեներացիոն կապերի ֆենոմենը

Սյուզան Սարգսյանի հեղինակային հոդվածը

Այսօր մենք ապրում ենք արմատական հեղաշրջումների, գիտության արագընթաց զարգացման և մեծ փոփոխությունների դարաշրջանում, փոփոխություններ, որոնք տեղի են ունենում կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտներում, նաև մեր մտածողության և ընկալման դաշտում: Յուրաքանչյուր հոգեբան, բժիշկ, հոգեթերապևտ, խմբավար, ընդհանրապես ցանկացած մասնագետ իր պրակտիկայում հանդիպում է բարդ դեպքերի, խնդիրների, որոնք դասական տեսությունները մինչև վերջ չեն բացահայտում և մեկնաբանում: Հանդիպում են նաև այնպիսի դեպքեր, երբ նմանատիպ օրինակների մասին լսել, բայց չես առնչվել: Նման պարագայում սկսում ես փնտրել բացատրություններ. ինչ-որ բան պարզ է դառնում, ինչ-որ բան մնում է վարագուրված: Իսկ երբ խոսքն անգիտակցականի մասին է, այստեղ արդեն ամեն ինչ ավելի բարդ է դառնում:

Ահավասիկ, արտ-թերապիայի մեր աշխատանքային փորձից մի օրինակ: Ընթանում էր արտ-թերապիայի թրեյնինգի հերթական հանդիպումը: Խմբում միայն հոգեբաններ էին, որոնք աշխատում էին տարբեր բուժհաստատություններում: Այդ հանդիպումը նվիրված էր երազներին. քննության նյութը կրկնվող, տագնապալի կամ մանկությունից հիշվող երազներն էին: Մասնակիցները պետք է նկարեին իրենց երազից մի դրվագ, որն ավելի վառ էր տպավորվել:

Մասնակից Հ.-ն( 26 տարեկան) նկարեց վեց տարեկանից իրեն հետապնդող մի երազ: Նա վստահ էր, որ ինքն այդ ժամանակ այդ տարիքին է եղել. Սենյակի հատակին պառկած` սուտմեռուկ էր տվել, որպեսզի դռան մոտ կանգնած երկու տղամարդիկ չտեսնեին իրեն և հեռանային: Աղջնակը չէր տեսել, բայց գիտեր, որ այդ երկուսը կողքի սենյակում սպանել էին իր ծնողներին և հարազատներին: Աղջիկը, վախից շունչը պահած, սպասում էր տղամարդկանց հեռանալուն, և գրեթե շնչահեղձ էր լինում:

Անգամ երազը պատմելիս Հ.-ն շնչահեղձ էր լինում: Այդ երազի մասին նա երբեք չէր պատմել ոչ մեկին, անգամ` մորը: Ի դեպ, Հ.-ն մոր միակ զավակն է: Նա խոստովանեց, որ շատ վաղուց` դեռ մանկությունից անընդհատ տեսնում է այդ երազը և ամեն անգամ սոմատիկ նույն դրսևորումներն է ունենում և սարսափի նույն զգացումը: Որոշեցինք զբաղվել հենց այս երազով: Դա հոգեվերլուծական աշխատանք է, որտեղ երազը համարվում է որպես անգիտակցականից եկող ուղերձ այն մասին, որ կա խնդիր և այդ խնդրի լուծման համար անհրաժեշտ է գիտակցության օգնությունը: Անգիտակցականն ուղարկում է ոչ միայն խնդիրը, այլև հուշում դրա լուծումը: Երբ մարդը գիտակցում է հիմնախնդիրը, այլևս հեշտ է աշխատել: Դա բարդ աշխատանք է, մարդու համար բացահայտումներով հագեցած, բայց վերջում և’ այցելուն, և’ հոգեբանը ներքին բավարարարվածություն են ապրում և հասկանում, որ աշխատանքն ավարտված է:

Հ.-ի դեպքում երազի մեկնաբանման տարբերակները շատ էին. նա փորձում էր այդ դրվագը կապել իր մանկության մի քանի իրավիճակների հետ, և դրանցից մեկը կարծես թե համոզեց և’ Հ.-ին, և’ ինձ: Երազի հիմքում ընկած էր մի դրվագ նրա մանկությունից, որը բավականին տհաճ էր, և աղջիկն այն արտամղել էր: Այն վերաբերում էր մանկության իր ապրումներին, երբ բակ իջնելու համար Հ.-ն պիտի անցներ մուտքի մոտ կանգնած իրենից տարիքով բավականին մեծ տղաների կողքով, որոնք ամեն անգամ ինչ-որ տհաճ խոսք էին ասում: Հ.-ն խուսափում էր նրանցից, փորձում միշտ աննկատ անցնել: Թրեյնինգն ավարտվեց, բայց ինչպես իմ, այնպես էլ Հ.-ի մեջ ( ինչպես հետո նա խոստովանեց) կար մի տեսակ անավարտության զգացում. պարզ չէր, թե ինչու էր այդ վեցամյա աղջնակը շունչը պահած պառկել հենց մուտքի հատակին, իսկ կողքի սենյակի սպանված մարդիկ ի՞նչ կապ ունեին: Պատասխանը ստացվեց հենց նույն երեկոյան, երբ Հ.-ն ընթրիքի սեղանի շուրջ մորը պատմում է մեր հերթական հանդիպման և իր երազի մասին:

«Իմ պատմելու ընթացքում մորս զարմացած դեմքը մի տեսակ ձգվեց, իսկ ձեռքը քարացավ օդում»- հաջորդ մեր հանդիպմանը պատմեց Հ.-ն: Պարզվում է, որ Հ.-ի նախատատը` մոր տատիկը, 1915 թ.-ի Եղեռնից հրաշքով փրկվածներից է: Նրա ողջ ընտանիքը զոհ է գնացել երկու թուրք ոճրագործների սրին, իսկ վեց տարեկան աղջիկը սենյակի մի անկյունում հատակին պառկած, մեռած է ձևանում, մինչև ոճրագործները տնից դուրս գան: Այդպես նա փրկվում է:
Այս պատմության մասին Հ.-ի ընտանիքում չեն խոսել` տրավման շատ մեծ էր, Հ.-ի մայրը աղջկան երբևէ չէր պատմել, անգամ թեթև ակնարկ չէր արել: Ի՞նչ է սա, գենային հիշողությու՞ն: Գենն իր մեջ կրում է տեղեկատվություն անցյալի, ներկայի, անգամ ապագայի մասին, այդ իսկ պատճառով գենը պետք է հիշողություն ունենա: «Գենային հիշողություն» բառակապակցությունն այսօր արմատավորվել է մեր առօրյա խոսքում, օգտագործվում է գրական երկերում: «Գենային հիշողություն» ասելով՝ հասկանում են ընդունակությունը հիշելու այն, ինչը չի եղել անհատի կյանքի անմիջական փորձում, իր առօրյա պրակտիկայում: Սովորաբար դրանք անցյալի որոշակի տեսիլներ են, նախնիների հիշողությունը, նախկին կյանքի պատկերներ և այլն: Իհարկե, այս երևույթը դեռևս գիտականորեն ապացուցված չէ, բայց մարդկային հոգեկանն անսահման հնարավորություններ ունի և կարիք է զգում նորանոր բացահայտումների: «Գենային հիշողությունը» անվանում են նաև նախնիների հիշողություն, ցեղի հիշողություն: Այն ավելի շատ զգացողության մակարդակում է և երբեմն շատ խորքային մակարդակից լողում է վեր և առաջ բերում ոչ հստակ պատկերներ, զգացողություններ:

Գենետիկական հիշողությունը դրսևորվում է երազներում կամ գիտակցության փոփոխված վիճակներում, քանի որ տվյալ դեպքում գիտակցությունը պաշտպանում է հոգեկանը անձի երկատման զգացումից: Գենետիկական հիշողությունը, ըստ Կ. Գ. Յունգի, մտնում է կոլեկտիվ անգիտակցականի կառույցի մեջ, որը կախված չէ մարդու անձնական փորձից. այն ողջ մարդկության հիշողությունն է և պահպանում է շատ առաջնային կերպարներ, արքետիպեր, որոնք ժառանգվում են գենետիկորեն: Գենային հիշողության մասին գաղափարն ունի բավականին խոր արմատներ: Դեռևս Ագնի յոգայում խոսվում է, որ ամենաանսպասելի պահերին հեռավոր դարերից առկայծում են առանձին հիշողություններ: Նշանակում է` դրանք ինչ-որ տեղ պահպանվում են և անցնում սերնդից սերունդ:

«Ժառանգականությունը ազգի համար նույն նշանակությունն ունի, ինչ-որ հիշողությունը` առանձին անհատի: Հնարավոր է` նախնիներն իրենց դարավոր փորձը ներդնում են իրենց սերունդների Ես-ի խորքերում»: Հույն մաթեմատիկոս, մեծ մտածող Պյութագորասը (մ. թ. ա. 6-րդ դար) հավատում էր հոգու անմահությանը և դրա ապացույցներից մեկը համարում էր հիշողության անսովոր դրսևորումները:
Պլատոնի փիլիսոփայության մեջ անցած կյանքերի իրադարձություների վերականգնումը դիտվում էր որպես հոգու հիշողություն: 1953 թվականին գիտնականներ Ֆրենսիս Կրիկն ու Ջեյմս ՈՒոտսոնը հրատարակեցին մի հոդված, որում բացատրում էին, թե ինչ ձևով է գենետիկ ինֆորմացիան անցնում մի սերնդից մյուսին: Դա մեծ հեղաշրջում էր գիտության մեջ, որի համար նրանք 1962 թ.-ին Նոբելյան մրցանակ ստացան:

Այսինքն` արտ-թերապևտիկ մեր աշխատանքում Հ.-ի պարբերաբար կրկնվող երազը կարող ենք մեկնաբանել՝ ըստ գենային հիշողության տեսության: Ի՞նչ է փորձում անգիտակցականը հուշել, ինչու՞ չի թողնում գրեթե հարյուրամյա վաղեմության իրադարձություները մնան պատմության մեջ, ինչու՞ է այդ ինֆորմացիան ծանր երազի տեսքով հայտնվում իր ողջ ընտանիքը կորցրած, մահից մազապուրծ եղած նախատատի ծոռնուհուն:

Մեր խնդրի լուսաբանումն, իհարկե, կապված է գենային հիշողության հետ, բայց մեկ այլ մոտեցում կա, որն ավելի քան լուսաբանում է Հ.-ին հետապնդող երազը: 1960-1970 թթ. Ֆրանսուազա Դոլտոն, Նիկոլյա Աբրահամը և Իվան Բուզորմենի – Նադը առաջադրում են ոչ լիովին լուծված կոնֆլիկտի տրանսգեներացիոն փոխանցման խնդիրը (ատելություն, վրեժ, գաղտնիքներ, հարազատի չասված, չլուսաբանված մահ և այլն): Ըստ այս տեսության` կան ապրված անարդարություններ, որոնք ցավ են պատճառում, կան գաղտնիքներ, որոնք հնարավոր չէ բացահայտել, շատ են տրավմատիկ: Չարտահայտված այդ գաղտնիքները դառնում են ուրվականներ, որոնք պահպանում են որևէ հարազատի գաղտնիքը, դրանք մոր անգիտակցականից փոխանցվում են երեխայի անգիտակցականին սերնդե սերունդ:

Ինչպե՞ս է անցյալն ապրում մեր ներկայում: Դեռևս Զ. Ֆրեյդը խոսում էր, որ զգացմունքները սերնդե սերունդ փոխանցվում են որևէ սխալի հետ միահյուսված, որը գիտակցության ոլորտում մարդը չի պահում: Բազմաթիվ հետազոտողներ գտնում են, որ ներարգանդային կյանքում` արդեն 7-րդ ամսում, երեխան երազներ է տեսնում, որն ամենայն հավանականությամբ փոխանցում է մայրը: Երեխան մուտք է գործում մոր անգիտակցական ոլորտ և ինֆորմացիա է ստանում: Համանման միտք է արտահայտում և Ֆրանսուազա Դոլտոն նշելով, մոր և երեխայի անգիտակցականները կապված են իրար, և երեխան գիտի, զգում է իր ընտանիքին վերաբերող ինչ-ինչ տեղեկություններ, և դա փոխանցվում է սերնդե սերունդ:

Նիկոլյա Աբրահամն ու Մարիա Տյորոկն «ուրվականի» և «դամբանի» վերաբերյալ առաջ քաշեցին մի ինքնատիպ վարկած: «Ուրվականը» անգիտակցականի գոյացություն է, որը երբևէ չի եղել գիտակցված և փոխանցվում է ծնողի անգիտակցականից երեխայի անգիտակցականին: Այդ փոխանցման մեխանիզմը, ըստ Ա. Շուտցենբերգերի, այնքան էլ հստակ չէ: Բայց այդ ՚ուրվականըՙ շատ հաճախ կապված է ընտանեկան գաղտնիքների, հարազատի մահվան, բռնության, անարդար դեպքերի, մահացածների չթաղված լինելու հետ: Իսկ այն հիմնախնդիրները, որոնք կապված են ցեղասպանության հետ, շատ կարևոր են և ժամանակային վաղեմություն չունեն: Ոճրագործության, անարդարության հիշողությունը երկար է պահպանվում: Գուցե լսված, արտահայտված լինելու, մոռացված չլինելու՞ համար: Իսկ ինչպե՞ս են փոխանցվում ընտանեկան գաղտնիքները, եթե դրանց մասին չեն խոսում շատ ցավոտ լինելու պատճառով: Այդ ինֆորմացիայի փոխանցման երկու ճանապարհ կա` գիտակցական և անգիտակցական:

1. Անձը ընտանիքի անցյալի մասին տեղեկություններ է ստանում մի քանի աղբյուրներից` հրապարակումներից, պատմական աղբյուրներից, տատիկներից,
պապիկներից, ծնողներից: Պատմվում և վերապատմվում են ընտանիքի կարևոր, դրամատիկ իրադարձությունները: Կարևորվում է ծնողների պատրաստակամությունը` պատմել, կիսել ընտանիքի պատմության, սովորույթների մասին իրենց մտքերը, երբ երեխան ազատորեն կարող է հարցեր տալ: Անցյալի գիտակցումը նորովի է իմաստավորում ներկան: Մեր արտ-թերապևտիկ խմբի մասնակից Հ.-ն գիտեր միայն, որ իր մոր հարազատները Արևմտյան Հայաստանից էին և Եղեռնի ականատեսը: Բայց ո՞վ և ինչպե՞ս էր փրկվել, ովքե՞ր էին զոհ գնացել, այդ մասին երբևէ չէր խոսվել: Եվ այդ բացը լրացրել էր անգիտակցականը` մոր անգիտակցականից քաղած ինֆորմացիայով:

2. Տեղեկություն ստանալու մյուս ճանապարհը անգիտակցականն է, տրանսգեներացիոն փոխանցումը, որի մասին չեն խոսում, թաքցնում են, երբեմն անգամ արգելվում է այդ մասին խոսելը: Ահա այս դեպքում առաջանում են տրավմաներ, հիվանդություններ, սոմատիկ խնդիրներ: Եվ այն, ինչ չի ասվում, գաղտնի է պահվում, որպես ներքին կառույց թաղվում է անգիտակցականում, և դառնում մի իսկական ուրվական` հետապնդելով որևէ հարազատի , որը տառապում է անբացատրելի ախտանիշներով, կրկնվող երազներով, որոնք մատնացույց են անում գաղտնիքը, որը նրա հեռավոր նախնին է պրոյեկտել: Այս տրանսգեներացիոն մեթոդով ուսումնասիրում են նման հիշողությունների ազդեցությունը տառապող ազգերի, եղեռնի զոհերի և ընտանիքների վրա: Ֆ. Դոլտոն, վերը նշած աշխատության մեջ ընդգծում է, որ այն ամենը, ինչի մասին լռում են առաջին սերնդում, երկրորդ սերունդը կրում է իր մարմնում: Երբ խոսում են թաքնված, գաղտնի բաների մասին, սարսափներն անհետանում են: Ավելի լավ է իմանալ ճշմարտությունը, ինչքան էլ ցավոտ ու ողբերգական լինի, քան թաքցնել այն: Այն, ինչ թաքցնում են ծնողները, հետագա սերունդները դա զգում են կամ ենթադրում: Փաստորեն անգիտակցականի դաշտում ևս աշխատում է Զեյգարնիկի էֆեկտը. անավարտ մնացած գործողությունը, չասված միտքը, չապրված զգացմունքը լարվածություն են ստեղծում մարդու հոգեկանում, չեն թողնում այն մոռանալ:

Ասվածից հետևում է, որ ընտանիքի գաղտնիքի բեռից մարդու ազատ լինելու համար ավելի նպատակահարմար է` նա իմանա իր և իր ընտանիքի պատմությունը, ակտիվ օգտագործի այն, քան զգա դրա ազդեցությունն իր վրա: Յուրաքանչյուր մարդ իր արմատներով գնում է դեպի իր պատմությունը: Եվ մեր` հոգեբանների ու հոգեթերապևտների խնդիրն է ուղեկցել մարդուն այդ ճամփորդության ընթացքում, օգնել գիտակցելու իր անցյալի, նախնիների պատմությունը, հստակեցնելու և նոր էջ բացելու իր կյանքում:

Հոդվածի հեղինակ՝ հոգեբան Սյուզան Սարգսյան